Оньһон үгэ оншотой

Оньһон үгэ оншотой

Чигчи. Мэндэ амарушки, девчушки-хлопотушки, косички заплетушки! Болтушки-подружки! Сайн байнушки, бравы ребятушки! Хүбүүшки-Бадмуушки, Доржики и Вовки, Бориски и Чингиски, Шагдурки и Чагдурки, Серёжки и Сашки, Анджелы-Бэлигмушки, Дарьи и Дашушки, Зорики и Гарики! Паши-Маши-Глаши-Даши! Всех вас с прекрасным солнечным днем! Мүнөөдэр ямаршье наратай һайхан үдэр эхилбэ гээшэб! Гоё бэзэ! Гүүглэй багшаа, сайн байн уу!
Гүүглэй. Мэндэ амар, Чигчи дүүхэй! Мүнөөдэр, нээрээшье, ямар гоё үдэр гээшэб! Наран зөөлэнөөр шаража-эльбэжэ байна лэ маанадай нюур-шарайе, бэе-махабодые!
Чигчи. Вот в такой прекрасный, солнечный день хочется сделать что-то такое удивительное, большое, доброе дело! Нэгэ юумэ хэжэрхие, багшаа!
Гүүглэй. Юу хэхэбибди, Чигчи? Нэгэ мүртэй, хүн зондо нэмэритэй һайн юумэ хэжэрхие.
Ябаһан хүн яһа зууха,
Хэбтэһэн хүн хээли алдаха.

Чигчи.
Ябаһан хүн яһа зууха,
Хэбтэһэн хүн хээли алдаха.
А ну-ка, повторите за мной наш сегодняшний девиз!
Ябаһан хүн яһа зууха,
Хэбтэһэн хүн хээли алдаха.
Это значит, кто ищет, тот всегда найдет, а лежебока все потеряет.

Гүүглэй.
Ута хормой хүлдэ дарамта,
Ута хэлэн бэедэ дарамта.

Чигчи. Это что значит, багша?
Гүүглэй. Попробуй объяснить эту пословицу.
Ута хормой хүлдэ дарамта,
Ута хэлэн бэедэ дарамта.

Чигчи. Надо подумать. Это сложное даабари. Ну таанад гэжэ иногда что-нибудь учудите, потом сиди и ломай тархияа! Багша, та багша ха юмта, ойлгуулжа, тайлбарилжа үгыт энэ пословица!
Гүүглэй. Что значит «пословица мимо не молвится»?
Чигчи. Мэдэнэгүйб, багшаа! Пословица буряадаар юун юм?
Гүүглэй. Пословица – оньһон үгэ. Пословица мимо не молвится – оньһон үгэ оншотой гэнэ.
Чигчи. А-а, зай, ойлгооб. Оньһон үгэ оншотой. Оньһон үгэ оншотой.
Гүүглэй.
Ута хормой хүлдэ дарамта,
Ута хэлэн бэедэ дарамта.
Юун гэжэ ойлгобош, Чигчи?

Чигчи. Таак, слушайте меня анхаралтайгаар и очень внимательно! Ута хормой – это длинный подол. Хүлдэ дарамта – это значит, что путается под ногами. А ута хэлэн – это длинный язык, бэедэ дарамта – что значит вредит человеку. Ну что, зүб гү, багша?
Гүүглэй.
Ута хормой хүлдэ дарамта,
Ута хэлэн бэедэ дарамта.
Зүб ойлгобош, Чигчи.

Чигчи. А теперь послушайте мою пословицу:
Номгүй хүн һохортой адли,
Нохойгүй айл дүлиитэй адли.
Багша, ойлгуулжа үгэгты маанадтаа!

Гүүглэй. Юун гээбши даа, дуулабагүйб?
Чигчи.
Номгүй хүн һохортой адли,
Нохойгүй айл дүлиитэй адли!!! – гэнэб! Дуулдана гү мүнөө?

Гүүглэй. А, дуулааб-дуулааб мүнөө. Бү иимэ шангаар хашхарыш даа шэхэ руум! Дүлии бэшэб!
Чигчи. Үгы теэд та өөрөө хэлэнэ бэшэ аалта, дууланагүйб гэжэ!
Гүүглэй. Дуулабагүйб гэхэдээ, ойлгобогүйб гэжэ хэлэбэ ха юм биб. Шишни нээрээ тодоор, четко, артикуляци һайнаар хэлэхээ яанаш! А то пяль-пяль гэжэ дуугархадаш хэн ойлгохоб юу хэлэһыеш!
Чигчи. Пяль-пяль гэжэ дуугараагүйб, багша! Үшөө дахин шагнагты даа:
Номгүй хүн һохортой адли,
Нохойгүй айл дүлиитэй адли !
Зай, муүнөө артикулясамни ямар бэ, тодо гү, али дахяад пяль-пяль гэжэ дуулаба гүт?

Гүүглэй. Мүнөө гоёор, тодоор дуулабаб.
Номгүй хүн һохортой адли,
Нохойгүй айл дүлиитэй адли! – гэнэ гүш!
Номгүй хүн һохортой адли, – Человек без знаний слеп,
Нохойгүй айл дүлиитэй адли гэхэдэй – Двор без собаки подобен глухому.

Чигчи. Аһа, мүнөө ойлгобоб. Дүлии хүн – глухой, һохор хүн – слепой. Короче, ученье свет – неученье тьма!
Гүүглэй.
Гүлгэн нохой шүдэрхүү,
Залуу хүн эдирхүү.
Энэ оньһон үгэ шамда ехэ хэрэгтэй болохо гэжэ бодоноб.

Чигчи.
Гүлгэн нохой шүдэрхүү,
Залуу хүн эдирхүү.
Зай-зай-зай! Догадываюсь, багша, юун гэжэ намда зорижо байнабта! Гүлгэн нохой шүдэрхүү – би болоноб! Би – гүлгэн нохой хурса шүдэтэй гэжэ ойлгобоб. Это значит, щенок зубаст. Залуу хүн эдирхүү – молодой всегда задирист. Дахяад нам тухай хэлэбэт. Зүб гү, багша?

Гүүглэй. Даншье шам тухай бэшэл даа, Чигчи!
Гүлгэн нохой шүдэрхүү,
Залуу хүн эдирхүү.
Бишье баһал залуудаа шүдэрхүү, эдирхүү ябагша байгаалби даа. Яахашье аргагүй хүнэй наһан соо иимэ хуби заяанай саг байдаг, ерэдэг, тудадаг. Ши бидэ хоёр мүнөө иимэ гоё наратай һайхан үдэр юун гэһэн ухаатай юумэ хүн зондо дуулгажа хүргэжэ һууба гээшэбибди, а, Чигчи?
Чигчи. Нэмэритэй, туһатай, хэрэгтэй юумэ дуулгабабди хүбүүд-басагадта!
Гүүглэй. Нээрээшье, туһатай юумэ хэлэжэ үгөө юм һаа һайн лэ гээшэ. Зай, үхибүүд, уулзахабди, оньһон үгэ оншотой гэжэ досоогоо хадуужа абаал юм һаа, баяртай!
Чигчи. Уулзахабди, баяртай, үхибүүд!